Είναι πλέον δεδομένο στους επιστημονικούς κλάδους ότι ο χαρακτήρας του ανθρώπου είναι προϊόν συνδυασμού μεταξύ φύσης και ανατροφής (nature and nurture). Ποτέ δυο άτομα που μεγαλώνουν στο ίδιο ακριβώς περιβάλλον θα εξελιχθούν με τους ίδιους χαρακτήρες. Για να μας βοηθήσει να κατανοήσουμε την ανθρώπινη συμπεριφορά ο Φρόιντ διαχώρισε τις ψυχικές λειτουργιές στο εγώ, το υπερεγώ και το εκείνο (ego, superego and id)
Το εκείνο λειτουργεί βάση της αρχής της ευχαρίστησης. Επιζητεί την άμεση ικανοποίηση των ορμών του, σεξουαλικών και επιθετικών, χωρίς αναστολές. Ο Φρόιντ το χαρακτήρισε ως,
«το σκοτεινό, απρόσιτο μέρος της πρoσωπικότητας μας, ότι ελάχιστο γνωρίζουμε το έχουμε μάθει από την έρευνα των ονείρων και την δημιουργία νευρωσικών συμπτωμάτων, και τα περισσότερα είναι αρνητικά στοιχεία και μπορούν να περιγραφούν μόνο ως η αντίθεση στο Εγώ. Όλοι προσεγγίζουμε το Εκείνο με αναλογίες: το αποκαλούμε χάος, ένα καζάνι γεμάτο κοχλάζουσες ενορμήσεις, δεν παράγει μια ολοκληρωμένη θέληση, αλλά παρά μόνο μια προσπάθεια να ικανοποιήσει τις ενστικτώδεις ενορμήσεις που είναι υποκείμενες στη αρχή της ευχαρίστησης.»
Στην αντίπερα όχθη το υπερεγώ αντιπροσωπεύει τις αρχές και τα κοινωνικά ιδανικά. Σε αντίθεση με το εκείνο που είναι έμφυτο, το υπερεγώ αναπτύσσεται σταδιακά από το περιβάλλον, κυρίως το οικογενειακό, Με άλλα λόγια είναι προϊόν της κοινωνίας και χωρίς αυτό θα ζούσαμε σε ζωώδεις καταστάσεις. To υπερεγώ μπορεί να θεωρηθεί ως μια συνείδηση που τιμωρεί το άτομο με συναισθήματα ενοχής όταν το άτομο λειτουργεί με μη κοινωνικά αποδεκτούς τρόπους. Το εκείνο και το υπερεγώ τις πλείστες φορές λειτουργούν σε ασυνείδητο επίπεδο.
Μεταξύ αυτών των δυο είναι το εγώ. Σε αντίθεση με το εκείνο, το εγώ λειτουργεί βάση της αρχής της πραγματικότητας. Επιζητεί την ικανοποίηση των ορμών του εκείνου λαμβάνοντας υπόψη τους περιορισμούς που θέτει το υπερεγώ. Το εγώ είναι η συνείδηση μας, αυτό που βλέπουμε στη επιφάνεια, αυτό που συνειδητά γνωρίζουμε για τον εαυτό μας. Ανάλογα με τις ορμές από την μια και τις αναστολές από την άλλη, δημιουργείτε και ο χαρακτήρας, συμπεριλαμβάνοντας όλους τους αμυντικούς μηχανισμούς που θα αναπτύξει ο καθένας μας.
Για τον σκοπό του άρθρου θα επικεντρωθώ στο υπερεγώ. Πολλές φορές στις θεραπείες ακούω άτομα να μου λένε για όλα τα πρέπει που πρέπει να κάνουν και για διάφορους λόγους αδυνατούν. Ως φυσικό επακόλουθο, όταν δεν ακολουθούμε τα πρέπει που υποβάλλουμε (ή που μας υποβάλλουν) στον εαυτό μας, το αίσθημα ενοχής είναι αυτό που ακολουθεί. Σε τέτοιες περιπτώσεις βλέπουμε το υπερεγώ σε δράση. Βλέπω άτομα να βασανίζουν τον εαυτό τους χωρίς να συνειδητοποιούν πόσο αυστηροί είναι με τον εαυτό τους. Και όλα αυτά από ένα αυστηρό υπερεγώ που δημιουργήθηκε στις αλληλεπιδράσεις με το περιβάλλον στην παιδική τους ηλικία. Στην πορεία της θεραπείας καθώς το υπερεγώ «μαλακώνει», τότε μαλακώνουν και τα πρέπει που υποβάλλουμε στον εαυτό μας.
Διερωτηθήκαμε ποτέ πόσες ενοχές, συνειδητές και ασυνείδητες, μπορεί να δημιουργούμε στα παιδιά μας? Συχνά σε κοινωνικές παρευρέσεις ακούω γονείς να λένε στα παιδιά τους που είτε δεν τρώνε ή δεν τρώνε όλο το φαγητό τους, «Ξέρεις ότι υπάρχουν παιδιά σε άλλες χώρες που πεθαίνουν διότι δεν έχουν φαγητό να φάνε?» Είναι σεβαστό το μήνυμα που θέλουν εδώ να μεταφέρουν οι γονείς στα παιδιά τους, όμως το αντίκτυπο αυτών των μηνυμάτων μπορεί να είναι επικίνδυνο για την ψυχική, και σωματική τους υγεία.
Πρόσφατα υπήρξε ένα περιστατικό με την πεντάχρονη μου κόρη που είχε παρακολουθήσει στο σχολείο της ένα βίντεο για τα πεινασμένα παιδιά της Αφρικής. Το συναισθηματικό αντίκτυπο ήταν εμφανές από την πρώτη μέρα που επέστρεψε από το σχολείο. Προσπάθησα με κάθε τρόπο να την βοηθήσω να μιλήσει για τα συναισθήματα της χωρίς καμία παρεμβολή μου για να νιώσει καλύτερα, κάτι που όλοι οι γονείς θα πρέπει να κάνουν όταν τα παιδιά τους είναι λυπημένα. Η παρουσία μου και η κατανόηση των συναισθημάτων είναι η πιο υγιές προσέγγιση, και αυτό ισχύει και για τους ενήλικες.
Την επόμενη μέρα στο σπίτι μου ζήτησε γιαουρτάκι από το ψυγείο. Όταν έφαγε το μισό είχε αλλάξει η διάθεση της. Άρχισε να μου μιλά για τα παιδιά της Αφρικής, ήταν λυπημένη, άρχισε να κλαίει. Ένιωθε ενοχές που δεν ήθελε να φάει άλλο γιαουρτάκι. Έπρεπε να το τελειώσει όλο αφού τα παιδάκια της Αφρικής πεθαίνουν της πείνας. Παρακολουθούσα ένα αυστηρό υπερεγώ στην κόρη μου που δημιουργήθηκε από το περιβάλλον.
Το ότι η κόρη μου ήταν συνδεδεμένη με τα συναισθήματα της και μπορούσε επίσης να μου μιλήσει είναι η πιο υγιές αντιμετώπιση συναισθηματικών επιφορτίσεων. Μέσα από την δική μου κατανόηση μπόρεσα να απαλύνω την αυστηρή της αυτοκριτική. Υπάρχουν παιδιά όμως που μπορεί αυτά τα συναισθήματα να τα απωθήσουν από την συνείδηση διότι δεν είναι ευχάριστα αλλά το επακόλουθο θα είναι χειρότερο. Όταν είναι ενοχές γίνουν ασυνείδητες τότε θα υπάρξουν καταστροφικά προς τον χαρακτήρα(και όχι μόνο) αποτελέσματα.
Το παραπάνω είναι απλά ένα παράδειγμα το πώς μπορεί άθελα μας σαν γονείς να δημιουργούμε ενοχές στα παιδιά μας που μπορεί να επηρεάσουν και τον χαρακτήρα τους. Υπάρχουν πολλά άλλα παραδείγματα με παρόμοιο αποτέλεσμα. Οι γονείς φυσικά θα πρέπει να βοηθούν τα παιδιά τους να αναπτύξουν κοινωνική ευαισθητοποίηση, όμως προσεκτικά. Η ένοχη σαν όπλο, που δυστυχώς χρησιμοποιείται αρκετά στην Κύπρο, θα πρέπει να αποφευχθεί.